Boek: Biografie Felix Wankel Felix Wankel, Mehr als ein Erfinderleben - Marcus Popplow ●  Het leven van de uitvinder van de draaizuigermotor ●  Politieke interesses van Wankel ●  Steun vanuit Hitlers regering ●  Naoorlogse roem en rijkdom ●  Beperkte toepassing van zijn ideeën januari 2013

Veel roem maar weinig navolging

Een intelligente maar complexe persoonlijkheid, bezeten van enkele ideeën en een technisch genie dat weinig weerklank vond voor zijn uitvindingen maar toch schatrijk werd van één ervan, de naar hem vernoemde draaizuigermotor. Dat is kort samengevat het levensverhaal van Felix Wankel, door Marcus Popplow te boek gesteld. Dit jaar is het 25 jaar geleden dat hij overleed.

Op 22 juni 2012 liep in Japan de laatste Mazda RX-8 van de band. Het was een historische gebeurtenis, want met deze laatste sportwagen uit een lange serie werd een tijdperk afgesloten. Mazda stopte na twee miljoen exemplaren met de productie van de Rotary Engine, de algemene naam voor de Wankelmotor. De vinding van de Duitse uitvinder bleek steeds moeilijker aan te passen aan strenger wordende milieueisen. Wankels denkwerk stierf op die dag een stille dood, 35 jaar na het overlijden in zijn vaderland Duitsland. In theorie was het een mooi alternatief voor de traditionele viertakt verbrandingsmotor, maar in de praktijk bleek de materie een stuk weerbarstiger. Anders dan zijn ontdekker altijd heeft nagestreefd, is zijn concept nooit tot wasdom gekomen.
 

De eerste Mazda met Wankelmotor en de krachtbron zelf.

Praktijk
Felix Wankel (1902-1988) was autodidactisch uitvinder en onderzoeker. Wiskunde kon hij als kind maar niet onder de knie krijgen. Ook op latere leeftijd lukte het niet. Technische berekeningen heeft hij nooit kunnen maken. Zijn schoolopleidingen maakte hij niet af. De praktijk was zijn leerschool. Wat hij bereikte was het resultaat van veel vallen en opstaan, doorzettingsvermogen en een engelengeduld. Steeds opnieuw draaide het om beproeven en vervolmaken. Hij ontwikkelde ideeën in zijn hoofd en verzamelde mensen om zich heen om er vervolgens uitwerking aan te geven. In de vooroorlogse periode kon hij mede dankzij financiële ondersteuning vanuit het Nazi-regiem een onderzoeksinstituut opzetten en tamelijk onafhankelijk onderzoek doen. Precies zoals hij dat wilde. Wankel slaagde er altijd in financiële ondersteuning te vinden bij geldschieters die geloofden dat zijn experimenten tot iets waardevols zouden leiden. Bijna monomaan trachtte hij zijn levensdoelen te bereiken: de ontwikkeling van een alternatieve verbrandingsmotor en een boot die over in plaats van in het water kon varen. Tientallen octrooien zette hij op zijn naam. Intussen verdiende hij aan het uitvoeren van kleinere projecten en vindingen. Afdichtingen in motoren waren zijn specialiteit.
 

Wankel bedacht de Drehkolbenmotor, NSU maakte er een Kreiskolbenmotor van. Rechts schetsen van Wankel.

Wankelmotor
Zijn grootste succes werd de Wankelmotor, waarvoor hij in de jaren vijftig de kleine motorfiets- en autofabrikant NSU wist te interesseren. Het bedrijf stopte veel geld in de ontwikkeling. Aan de verkoop van licentierechten verdienden NSU en Wankel later miljoenen. Wankel verkocht uiteindelijk in 1971 zijn rechten voor 50 miljoen Mark aan een Engels bedrijf. Van de opbrengst kon hij goed leven en onderzoek blijven doen. Tot vlak voor zijn dood bleef hij ontwikkelen en uitvinden. Een deel van zijn vermogen zette hij ook in voor de dierenbescherming. In 1969 verleende de universiteit van München hem een eredoctoraat.
De draaizuigermotor mag naar Felix Wankel zijn genoemd, de motoren die in productie gingen, weken sterk af van Wankels ideeën. De technische afdeling van NSU had achter zijn rug om een eenvoudiger variant bedacht. Het bedrijf wilde de geïnvesteerde vermogens wel eens terugverdienen. Wachten op Wankel duurde te lang. Het prototype van de uitvinder had een ronddraaiende rotor in een ronddraaiende kamer, terwijl de NSU-variant een vaste kamer had. In het Duits wordt het onderscheid aangegeven met de begrippen Drehkolbenmotor en Kreiskolbenmotor. Wankel was niet gecharmeerd van de aanpassing. “Ik heb een raspaard ontwikkeld en ze hebben er een boerenknol van gemaakt”, zou vrij vertaald zijn reactie zijn geweest.
 

De eerste in serie gemaakte auto met Wankelmotor, de NSU Spider.

Kwaliteit
De Wankelmotor loopt vrijwel trillingvrij en is eenvoudig, compact en daardoor in theorie goedkoop te maken. Er zijn maar weinig bewegende delen en er gaat geen energie verloren door op en neer gaande zuigers. Tegenover deze voordelen staat een hoog benzineverbruik. Juist toen de serieproductie op gang kwam, brak de oliecrisis van de jaren zeventig uit. Bovendien bleek in de praktijk de afdichting tussen rotor en kamer een grote uitdaging. Lees: een bron van problemen. Als eerste serieauto ter wereld met een Wankelmotor verscheen in 1964 de kleine NSU Spider. Het was slechts een vingeroefening. De grote doorbraak zou komen met de Ro 80, voorgesteld in 1967 en prompt winnaar van de auto-van-het-jaar-verkiezing. De auto kende in de eerste jaren echter veel kwaliteitsproblemen. In autokringen gaat de grap dat eigenaren als ze elkaar tegenkwamen een aantal vingers omhoog hield om aan te geven aan de hoeveelste ruilmotor ze toe waren. NSU hielp alle klanten met veel coulance. Dat was een grote aanslag op de financiële basis van de onderneming. Die was toch al zwak. De Ro-80 droeg bij aan het bankroet van NSU. In 1969 nam Volkswagen de onderneming over en voegde die samen met Audi. De nieuwe eigenaar zag weinig in Wankels techniek. Toen de Ro 80 in 1977 uit productie ging, kwam er geen opvolger.
 

De Ro 80 had veel kinderziektes. Rechts een exemplaar in het Deutsches Museum in München.

NSDAP
In zijn biografie beschrijft Marcus Popplow niet alleen de uitvinder Wankel, maar juist de mens erachter. Speciale aandacht krijgt zijn politieke verleden, zoals zijn relatie met het nationaal socialisme. Al vroeg was hij politiek actief en gegrepen door het verhaal van Hitler. Hij vond zich in het gedachtegoed en geeft daar uiting aan. Zijn moeder wordt op regionaal niveau actief in de NSDAP. Na de oorlog vestigde Wankel het beeld dat hij altijd afstand bewaarde tot de nazipartij. Hij was inderdaad maar heel kort lid geweest, in de beginjaren. Onderzoek leert echter dat het niet zijn eigen beslissing was. Wankel werd al snel uit de partij gezet, onder andere vanwege zijn eigengereidheid en inflexibiliteit bij het onderhouden van sociale contacten. Wankel wilde technische opleidingen voor de jeugd in dienst stellen van het politieke systeem en legde daar de nadruk op. De partijtop had andere prioriteiten. Er ontwikkelden zich onverkwikkelijke verdachtmakingen over en weer. Wankel werd zelfs gevangen gezet, maar op voorspraak weer vrijgelaten.

Oorlogsproductie
Zijn ambivalente houding tegenover het systeem en de gezagsdragers verhinderde hem later niet opdrachten en geld van de partij te aanvaarden. Omgekeerd had ook het regiem een pragmatische benadering: Wankels uitvindingen zouden goed bruikbaar kunnen zijn voor de oorlogsproductie. Zijn bedenksels werden gebruikt bij de productie van vliegtuigmotoren. Hij kreeg een vrijbrief en veel geld om onbekommerd onderzoek te kunnen doen. Dat deed hij dan ook, als baas van zijn eigen onderzoeksinstituut. Zijn bijdragen aan Hitlers oorlogsmachine werden hem door de geallieerden na de oorlog aangewreven, maar uiteindelijk werd na een gevangenschap zijn status als ‘meeloper’ vastgesteld. Hij kon bij zijn huis in Lindau een nieuw instituut opzetten. Hij pakte de draad weer op en ging verder met de ontwikkeling van zijn revolutionaire motor en zijn boot.
 

In het Duitse museum Autovision in Altlußheim staat een hele reeks Mazda's met Wankelmotor.

Asperger
Met de kennis van nu zouden gedragspsychologen vermoedelijk de diagnose ‘Asperger’ stellen, stelt Popplow aan het begin van zijn boek. De belangrijkste eigenschappen van het syndroom zijn “volgens de boekjes” een onhandige motoriek, moeite met het interpreteren van sociale situaties, gebrek aan inlevingsvermogen, moeite met veranderingen, een neiging tot vaste gewoonten, een voorkeur voor bezigheden en interesses met sterk herhalende of systematische elementen, neiging tot obsessief gedrag en makkelijk opgaan in een fantasiewereld. Vaak worden mensen met het syndroom van Asperger beschouwd als individuen die excentriek, wereldvreemd of Einzelgänger zijn. Wankels biografie geeft vele invullingen: hij kon niet autorijden, documenteerde zijn hele leven in dagboeken, streed vele persoonlijke en juridische strijden, kwam weinig buiten zijn woonplaatsen en reisde zelden naar het buitenland. Zijn huis was lange tijd ook zijn werkplaats. Zijn medewerkers liepen in en uit. Werk en leven waren één geheel. Hoewel Wankel zijn leven lang getrouwd is geweest met dezelfde vrouw, zocht hij op late leeftijd contact met zijn jeugdliefde.
 

De M35 is tegenwoordig een museumstuk.

Het opschrift verraadt dat er een bijzondere motor onder de kap zit.

Superioriteit
Tot aan zijn dood geloofde hij in de superioriteit van zijn motor boven de traditionele verbrandingsmotor. Anekdotisch zijn de voorbeelden waarin hij zijn chauffeur opdracht gaf met zijn NSU dure Mercedessen in te halen. Dat er geen opvolger kwam voor de Ro-80 weet hij aan onbegrip bij de top van Volkswagen. Dat is niet terecht, want Audi experimenteerde met de motor, maar zag er niets in. Anders dan gehoopt stak ook Daimler-Benz er lange tijd geen energie in, hoewel het licentierechten betaalde. Niettemin was het eerste type van de C111 – Mercedes’ onderzoeksmodel van een supersportwagen – uitgerust met een Wankelmotor. In de jaren erna maakte die echter spoedig plaats voor een dieselmotor. Tot serieproductie kwam het niet.
Ook Citroën behoorde tot de vele licentienemers. Het merk experimenteerde met kleine series van de M35 – een Ami coupé – en de GS Birotor. De proef kreeg geen vervolg. Alleen Mazda was een stugge volhouder. De fabrikant kreeg de afdichtingsproblemen onder de knie, al bleef het brandstofgebruik hoog. De Rotary Engine vond een tijd lang zijn weg naar gewone personenwagens, maar later alleen naar één type sportwagen. Vorig jaar werd, zoals gezegd, de handdoek definitief in de ring gegooid. Wankels gedachtegoed en nalatenschap zijn museaal geworden. Ze verwijzen naar een persoon die door het (speur)werk van Popplow een stuk inzichtelijker is geworden. De ondertitel van het boek is treffend: Mehr als ein Erfinderleben. Een mooie biografie. Felix Wankel was bijzonder, net als zijn motor. ■
 

N.B. Het museum Autovision in Altluẞheim besteedt uitgebreid aandacht aan de vindingen van Wankel en de historie van NSU. Voor een reisverslag  ► klik hier.